Muharrir Murat Gülsoy’un yeni kitabı ‘Ressam Vasıf’ın Kapalı Aşklar Tarihi’, Can Yayınları tarafından yayımlandı. Kurgu ressam Vasıf üzerinden gelişen roman, modernizmin toplumsal, siyasi ve sosyo-kültürel alanlarda 1914-1954 periyoduna sanat ortamının ayrıcalıklı perspektifinden bakıyor.
Tarihler 1967’yi gösterdiğinde ressam Vasıf, Türkiye’nin birinci galericisi olan Adalet Cimcoz’un kendisine önerdiği genç gazeteci Halit’e hayatını anlatmaya başlıyor. Okur da Vasıf Ekrem Yelda’nın hayatını soruları olmayan bir röportajı okur üzere takip ediyor. 1890’lardan 1960’lara kadar olan devirde ressam Vasıf’ın hayatı kadar, resme emek vermiş sanatkarların hayatlarına, Türkiye ve dünyadaki tarihi süreçlere de yakından bakıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışı, Cumhuriyet’in kuruluşu, 6-7 Eylül olayları, 60 darbesi üzere pek çok olay sayfalarda yer alıyor.
Postmodern bir yazım tekniğiyle kurgulanan kitapta, Gülsoy her kısmın sonuna eklediği galeri kısmında Vasıf’ın arşivindekileri yazı lisanıyla okuyucuya sunuyor. Murat Gülsoy’la kitabını, ressam Vasıf’ı ve yapay zekayı konuştuk.
Kitabı okuyan birçok kişi Vasıf Ekrem Yelda’yı internette aratıyor. Romanda soruları okuyamasak bile ırmak söyleşi biçiminde ilerliyor. Sonda da ‘hiç yayınlanmamış bu söyleşi yıllar süren hukuk çabasından sonra elinizdeki kitapla okuyucuyla buluşuyor’ bilgisi var. Kurgu bir karakterle, neden gerçek bir dünyayı anlatma gereksinimi duydunuz?
Ressam bir karakter üzerinden makul bir periyodu anlatmak dileğiydi; beni harekete geçiren. Bir romanı başlatan, harekete geçiren birçok öge var. Bir sanatçı romanı yazmak isteği bunlardan biriydi ve tahminen de en değerlisi benim için. Zira sanatsal yaratıcılık, sanatkarın yaptığı işle ve dünyayla kurduğu alaka daima üzerine düşündüğüm mevzular. Fotoğraf üzerine düşünmek bir öteki motivasyon kaynağı. Zira fotoğraf üzerine düşünmek bir yandan da gerçekliğin temsili problemi üzerine baş yormak manasına geliyor. Kuruluş yıllarına odaklanmak da öbür bir heyecan kaynağıydı benim için. Türkiye’de çağdaş fotoğraf sanatının doğduğu ve geliştiği yıllar tıpkı vakitte yaşadığımız ülkenin kuruluş yılları, hasebiyle bu periyotla ilgilenmek de başka bir harekete geçirici öge. Sonuç olarak tarihi bir roman olacaktı. Lakin asıl kıymetlisi Ressam Vasıf periyodunun ressamlarıyla fikriyle etkileşim içinde gelişecekti. Hasebiyle gerçek ressamların etrafında ördüm romanı.
Vasıf Ekrem Yelda resme tutkun lakin hayata dair pek uğraş sarf etmeyen, aileden kalma zenginlikle, birçok şeyin kendi önüne hazır gelmesini bekleyen bir karakter üzere… Onunki bile isteye ‘loser’ olma hali üzere. Yanılıyor muyum?
İlginç bir yorum. Hiç bu türlü düşünmemiştim. Lakin aslında daima bu türlü olur. Doğaldır da. Yalnızca kurmaca karakterler için değil, gerçek beşerler için de birbirinden çok farklı görüşlerimiz olabilir.
‘GENEL GEÇER YARGILARIN SANATA TESİRİ PEK AZ’
Birçok röportajınızda fotoğraf eğitimi aldığınızdan bahsetmişsiniz. Kurgu bir ressamı oluştururken aldığınız fotoğraf eğitiminden ne derece yararlandınız?
Üniversitede dört yıl boyunca bir ressam hocadan ders almıştım. Bu derslerin benim öncelikle sanata yaklaşımımda çok kıymetli katkısı olduğunu söylemeliyim. Nonfigüratif daha ekspresyonist üslupta çalışmalarını hatırlıyorum hocanın. Fakat asıl değerli özelliği şuydu: Bize neyi, nasıl çizeceğimizi ‘göstermezdi’, muhakkak teknikler ‘öğretmezdi’; onun yerine girişte farklı ve kısa bir konuşma yapardı, akabinde biz çalışmaya başlardık ve en sonunda zihnimizde oluşan hür çağrışımları dilediğimiz teknikle kâğıda geçirdikten sonra ona yorumlaması için gösterirdik. Asıl değerli eğitim işte burada başlardı. Fotoğrafımız üzerine epey detaylı bir tahlil yapardı. Fotoğrafımızı ‘okurdu’. Bu süreçten şunu öğrenmiştim: Her çalışma kendi başına bir eser olarak ele alınıp değerlendirilmeli; genel geçer yargıların sanatta tesiri pek az, asıl güç tekil olana gösterdiğimiz dikkatten kaynaklanıyor. Ben bu yaklaşımı yaratıcı müelliflik atölyesi çalışmalarımda gözetiyorum, her yazılanı kendi başına değerlendirdiğimiz vakit derinleşmenin sağlanabildiğini görüyorum.
Kitapta Nazmi Ziya’dan Nedim Günsür’e, Ivy Strangali’den Namık İsmail’e birçok ressama da değiniyorsunuz. ‘Ünlü’ ressamlar kadar çok tanınmayan, kimi vakit ismi daha az duyulan ressamlar da var ve yüklü. Bu isimlerin ortak özelliği de hak ettikleri derecede ilgi görmemeleri…. Kitap bu manada onlara bir hürmet duruşunda bulunuyor diyebilir miyiz?
Elbette, o tipten duygusal bir tarafı var. İsmi az duyulmuş diyorsunuz lakin esasen o devirlerde fotoğraf sanatı halk ortasında tanınan bir sanat değil. Günümüzde ne kadar tanınan o da tartışılır. Sonuçta fotoğraf sanatı Türkiye’de daima marjinal olmuştur. İsmi duyulmuş olanlar da daha çok sanat etraflarında bilinen isimlerdir. Meğer her birinin hayatları, sanatları çok bedelli. Keşke daha çok kaynağımız olsaydı onlar hakkında. Daha çok biyografi yazılabilseydi. Onlar daha çok günlük tutsalardı, mektup yazsalardı. O vakit hem onları hem de ülkemizdeki sanatsal uğraşları daha uygun kavrayabilirdik.
‘DÖNEM ATMOSFERİNE ÇOK ÇALIŞTIM’
Okuyucu, kitapta 1914-1954 yılları ortasındaki sanatsal süreci izliyor. Bu sürece ne kadar vakitte ve nasıl bir uğraşla hazırlandınız? Zira ressamın hayatına tarihi periyotlar hayli tamamlayıcı ve eksiksiz bir formda yerleştirilmiş üzere geldi bana.
Epeyce uzun bir vakte yayılan bir araştırma yaptım. Hususla ilgili erişebildiğim tüm kaynakları okudum. Olağan bu araştırmam sanat tarihi ile sonlu kalmadı. Periyodun olaylarını, siyasi ve toplumsal atmosferini de daha yeterli kavramaya çalıştım. Roman, Ressam Vasıf’ın hayatının 1890’lardan 1960’lara kadar olan kısmını kapsıyor. Ve anlatıcımız Vasıf’ın kendisi. Fakat bunları 1967 yılında anlatıyor. Hasebiyle bunları anlattığı periyodun atmosferi üzerine de çalışmam gerekti. Yakın vakitte yaşanmış olaylar, sarsıntılar, savaşlar daima etkiliyor o konuşmayı zira. Yani iki paralel vakit kurmam gerekti: Hem Vasıf’ın söyleşiyi yaptığı 1967 sonbaharını hem de anlattığı olayların geçtiği tarihi vakti.
‘Gölgeler ve Hayaller Şehrinde’ isimli romanınızın iki kahramanı Charles ve Marcel, bu kitapta da karşımıza çıkıyor. O kitaba bir selam gönderme mi yoksa aklınızda o devirde bu türlü bir kitap yazma fikri var mıydı?
Hayır, ‘Gölgeler ve Hayaller Şehrinde’yi yazarken bu türlü bir kitap fikri şimdi aklımda yoktu. Daha doğrusu bu formuyla yoktu. Bir ressam romanını bir stant kataloğu üzere tasarlayarak yazma fikri vardı daima ancak bu ressam kim olacak, ne vakit yaşayacak, bilmiyordum. Ama sonra Vasıf’ı tasarlarken aklıma ‘Gölgeler ve Hayaller Şehrinde’ geldi. Onlarla tıpkı kozmosu paylaşmalarının çok âlâ olacağını fark ettim. Üstelik ‘Gölgeler ve Hayaller Şehrinde’ romanımda ismi geçen bir bayan ressam vardı, Georgette Valané… O vakitler Georgette’in hayatını tasarlamıştım lakin Vasıf şimdi aklımda yoktu, bu romanda ise yolları kesişti ve Vasıf’ın üzerinde derin bir iz bıraktı.
YAPAY ZEKADAN FARKLI YARARLANDIM
Kitabın kapağı yapay zekanın eseri. Siz tıpkı vakitte mühendislik dersleri veren bir hocasınız. Bu türlü bir kitap kapağı yapma nedeniniz mesleksel ilgi mi?
Yapay zekâ bahsiyle 1990’lardan beri ilgiliyim. Zati mühendislikten sonra psikolojide yüksek lisans çalışması yapmaya da bu nedenle karar vermiştim. Sonra o yol beni biraz daha farklı bir alana, biyomedikal mühendisliğine götürdü lakin alışılmış yapay zekâ konusundaki gelişmeleri daima yakından takip ettim. İdeoloji, bilim ve teknolojinin kesiştiği hudut mevzulardan biri olduğu için ilgimi çekmeye de devam ediyor. Benim asıl ilgi alanım insan beyninin, zihninin, aklının, yaratıcılığının nasıl çalıştığı sorularına odaklanıyor. Yapay zekâ da bu ilgi alanımın doğal sonucu. Daha evvel ‘Yalnızlar İçin Çok Özel Bir Hizmet’, ‘Karanlığın Aynasında’ ve ‘Nisyan’ isimli romanlarımda ya da ‘Belirsiz Bir Anın Kıyısında’ isimli hikaye kitabımda bu ilgi alanlarımın yansımaları çok daha direkt yer aldı. Bu kitapta ise farklı bir formda yararlandım yapay zekâ sorunundan. Direkt bir üretim ortamı olarak kullandım. Son vakitlerde bilhassa fotoğraf yapabilen programlar genel kullanıma açıldı. Ben de bunlardan birine Ressam Vasıf’ın farklı periyotlarda çizmiş olabileceği fotoğrafları yaptırdım. Çok değişik bir süreç. Programı siz yönlendiriyorsunuz, çok yeterli sözler seçmeniz gerekli, hasebiyle hem fotoğraf tekniği açısından hem de periyoda ait muhakkak bir yaklaşımınız olmalı. Fakat o vakit yeterli sonuç alınıyor. Kapaktaki fotoğraf de bunlardan biriydi. Daha birçok resmi var Vasıf’ın. Hatta onlardan bir Retrospektif Stant Kataloğu da yaptım.
‘OTOSANSÜR BENİM YAZIM BİÇİMİM İÇİN GEÇERLİ DEĞİL’
Kuir bir ressamın hayatını anlatmanın bir müellif için zorluğu nedir? Kitabı yazarken hiç otosansür uyguladınız mı kendinize? Okuyucunun bu hususta yorumları oldu mu?
Roman ya da hikaye yazarken kendimden farklı karakterleri yaratmaya çalışırım. Münasebetiyle hepsi zordur. Karakterin cinsiyeti, cinsel yönelimleri, karmaşaları, istekleri, kültürü, tecrübeleri elbette benimkilerden farklı olacaktır ve bunları hayal etmesi her vakit kendine has zahmetler barındırır lakin esasen yazmanın zevkli tarafı da budur. Aslında tüm karakterleri kendi iç karanlığımızdan çıkarırız, münasebetiyle her yarattığımız karakterde kendi karanlıkta kalmış yanlarımızı tanırız. Ressam Vasıf da içimden çekip çıkardığım fakat üzerinde tanıdığım, bildiğim birçok farklı kimsenin gölgesinin dolaştığı bir karakter oldu. Otosansür benim yazım biçimim için çok geçerli bir kavram değil. Anlatmak istediklerimi sansürlememi gerektirmeyecek bir roman yapısı, anlatım biçimi kurarım ya da kurmaya çalışırım, diyelim. Okurlar genel olarak karakteri çok gerçekçi bulduklarını söylüyorlar, bir kısmı da söyleşinin hasebiyle Vasıf’ın gerçek olduğunu düşünüyor, bu da benim çok hoşuma gidiyor. Ayrıyeten sahiden yaşamış olmamasının bir noktadan sonra kıymeti kalmıyor.
Ekrem Vasıf Yelda, 80 yıllık hayatında iki dünya savaşını da görüyor; imparatorluğun yıkılışından yeni bir devlet kuruluşuna, 6-7 Eylül olaylarından 1960 darbesine pek çok olaya şahitlik ediyor. Bu süreçler karakterin hayata karşı daha kapanmasını ve resme, kendi dünyasına daha fazla odaklanmasını sağlıyor diyebilir miyiz?
Hepimiz ömrümüz boyunca çeşitli toplumsal tarihî olaylara maruz kalıyoruz, şahit oluyoruz. Bazılarında de bilerek ya da bilmeyerek rol alıyoruz. Sonuçta hepsinin üzerimizde izi kalıyor. Hiçbirimiz tarihten kopuk varlıklar değiliz. Örneğin ben Kıbrıs Savaşı’na, 80 darbesine, 90 karanlığına, 99 sarsıntısına, Gezi’ye, 2016 darbe teşebbüsüne, global salgına tanıklık ettim farklı biçimlerde ve oranlarda… En son geçtiğimiz günlerde yaşadığımız müthiş Türkiye-Suriye zelzelesi de bunlara eklendi artık. Ferdî yaşantılarımız bu yaşanan büyük olaylardan çok önemli halde etkileniyor, istikamet değiştiriyor. Kişi olarak karakterimiz bu dönemeçlerde aldığımız tavır ve davranışlarımızla değişiyor, dönüşüyor, inşa ediliyor. Ben bir muharrir olarak vilayetle de bu periyotları yazayım diye düşünmem, kendime nazaran mevzularım, temalarım, takıntılarım vardır lakin şunu bilirim, bir gün dönüp yazdıklarımı farklı bir gözle değerlendirsem aslında tüm içinden geçtiğim tarihi devirlerin yazdıklarımdaki izlerini bulabilirim. Vasıf için de bu türlü olması gerektiğini düşünerek yazdım. Vasıf’ın sanat hayatı da elbette içinde bulunduğu tarihî şartlarla değişip dönüşüyor.