Dr. Tracy Dennis-Tiwar – Klinik Psikolog ve Muharrir, BBC Future
Anksiyete çağında yaşadığımıza dair farklı işaretler var. Google’ın trendlerine nazaran anksiyete sözünün İngilizce karşılığı anxiety ile ilgili aramalar 2004’ten bu yana yüzde 300 arttı.
ABD’de nüfusun yüzde 31’i hayatlarının bir evresinde anskiyete bozukluğu yaşıyor. Bunlar ortasında en yaygın olanları genel aksiyete bozukluğu, panik bozukluk ve toplumsal anksiyete bozukluğu düya çapında her yıl yüz milyonlarca kişiyi etkiliyor.
Son 20 yılda bilhassa gençler ortasında telaş bozuklukları gitgide yaygınlaşıyor.
Peki artan sayıda ve çeşitlilikte ilaç tedavisi, onaylanmış terapi metodu ve şahsî gelişim kitabı olmasına karşın bu sorun neden çözülemiyor?
Future Deriyse (Gelecek Derdi: Anksiyete Sizin İçin Neden Yararlıdır?) kitabımda yazdığım üzere, ben dahil, ruh sıhhati uzmanları geçmişte insanları istemeden anksiyetenin tabiatı hakkında yanlış yönlendirdik.
Ama artık 21’inci yüzyılda korkuyu anlamak ve onunla yaşamak için daha yararlı ve umutlu bir yaklaşım sunuyorum.
Aslında anksiyete üzere negatif hisler uzunca bir müddettir irrasyonellikten yıkıcılığa kadar geniş bir yelpazede berbat bir şöhrete sahip oldu.
Antik Roma şairi Horace 2 bin yıl evvel öfkenin kısa bir mecnunluk anı olduğunu yazmıştı. Lakin Darwin’in İnsanda ve Hayvanlarda Hislerin Tabir Edilmesikitabıyla başlayarak son 150 yıldaki araştırmalar bize öfke, dehşet ve dert üzere hislerin tehlikeli olmaktan çok yararlı hisler olduğunu gösterdi.
Duygular yüz binlerce yıllık birikimle şekillendirilen ve insanların hayatta kalmasını sağlayan araçlardır. Bunu iki biçimde yaparlar: Bilgi ve hazırlık.
Kaygı neden müttefikimizdir?
Anksiyete meçhul gelecek hakkında bilgidir: Makus bir şey olabilir ancak uygun bir şey de olabilir. Tasa, Covid-19 testinizin sonucunu beklemek, işvereninizle görüşmenizin sonucunu iddia etmektir.
Ancak tasa, dehşetle karıştırılmamalıdır. Dehşet bizi savaşmaya, kaçmaya ve donakalmaya hazırlarken telaş, medeniyeti inşa eder.
Bizi dayanmaya, önlemli olmaya, mümkün problemlerden kaçınmaya hazırlarken müspet olasılıkların gerçeğe dönüşmesini sağlayabilir.
Kaygılıyken yalnızca daha yaratıcı ve yenilikçi olmakla kalmayız birebir vakitte beyinlerimiz belirsizlikle yüzleştiği için daha odaklı ve verimli çalışır.
Kaygı tıpkı vakitte ödül ve toplumsal ilişki dürtülerimizi harekete geçirerek bizi önemsediğimiz şey için çalışmaya, diğerleriyle ilişki kurmaya ve daha üretken olmaya iter. Bu nedenle evrim teorisi açısından korku yıkıcı değildir. Anksiyete, hayatta kalma mantığıyla bütünleşir.
Buna karşın korkuyu potansiyel bir müttefik olarak ele almak yerine, ona bir düşman üzere yaklaşıyoruz.
Tıbbi dert bozuklukları dışında tasa teriminin makus bir his olarak tanımlanması problemli bir kullanımdır zira bu, iki temel yanılgıyı kabul ettiğimiz manasına gelir: (a) korku deneyimlemek tehlikeli ve yıkıcıdır ve (b) tahlili, korkuyu önlemek yahut ortadan kaldırmaktır.
Kaygıdan kaçınma ve bastırma korkuyu artırırken, onunla başa çıkmak için üretken yollar bulmamızı ve duygusal dayanıklılık maharetleri geliştirmemizi engelleyerek bir fırsat maliyetine yol açar.
Bu, telaşın denetimden çıkmasına neden olarak bir tıp kısır döngüyü besler: Tasayı tehlikeli olarak hissetmek, ondan korkmak ve nihayetinde bastırma ve kaçınma yoluyla ondan kaçmaya çalışmak.
Ancak korku duygusu olağan ve sağlıklı hatta yararlı olarak görülmelidir.
Öncelikle anksiyetenin emeline ulaşabilmesi için makus hissettirmesi gerekir.
Kelimenin kökeninin Latince yahut Yunanca boğulma, acı verici bir biçimde daralma ve huzursuzluktan türemiş olması bu güzel olmayan tecrübesi yansıtır.
Ancak böylesine rahatsız edici bir his bizi odaklanmaya ve dikkatimizi vermeye mecbur bırakabilir ve gelecek ziyanları önlemek, daha olumlu bir yolda ilerlemek için sıkı çalışmaya itebilir.
Bu yüzden aksiyete görmezden gelinmemesi gereken bir yangın alarmı üzere düşünülebilir.
Bu zihniyet değişimi güçlü müspet bir tesir yapabilir. Telaşla içli dışlı olmak güzelleşmekte kilit rol oynar.
Üç evrede kısır döngüden çıkmak
Kaygının neden olduğu kısır döngünden çıkmak üç etapta mümkün olabilir: Dinle, Avantaja çevir ve Bırak.
Dinle: Anksiyete odağımızı güçlendirir ve bulunduğumuz yerden gitmek istediğimiz yere ulaşmamızda itici güç misyonu görür. Tasa bu yüzden umut barındırır. Gelecek tehditlerin farkındayken mükafata kavuşmak isteriz ve bunun için çalışırız.
Anksiyeteyle gelen ağır hisler bu fırsatın kaçmasına neden olabilir bu yüzden derdimizi dinlerken merak en yeterli yoldaşımızdır.
Avantaja çevir: Telaşımızı emelimizin peşinde koşmaya ve önceliklerimizi belirlemeye yanlışsız yönlendirdiğimizde, yüreğe dönüştürürüz. Telaş itici güdümüzü besler, gücümüzü açığa çıkarır.
Bırak: Anksiyeteden kullanışlı bilgiler çıkarmak her vakit kolay olmaz. Bazen iletisi yavaş yavaş ortaya çıkar. Bu durumlarda gelecekle ilgili telaşlı ve bunalmış hissedebiliriz. Bırakmanın en düzgün yoluysa bizi yavaşlatan ve ana odaklanmamızı sağlayan aktivitelerdir. Bu anlar duygusal farkındalık geliştirmek ve sıkıntı hislerle baş etmek, takviye aramak konusunda marifetlerimizi geliştirmek için de fırsat sunar.
Doğru biçimde kaygılı olmak
Salgın, siyasi kutuplaşma ve iklim değişikliği çağında, çoğumuz haklı olarak geleceğimiz için tasadan bunalmış hissediyoruz.
Bununla başa çıkmak için, korkuyu rastgele bir hastalık üzere düşünmeyi öğrendik. Korkuyu önlemek, kaçınmak ve ne kıymetine olursa olsun ortadan kaldırmak istiyoruz.
Ama gerçek şu ki sorun dert değil. Dert bir habercidir; bize belirsizlikle karşı karşıya olduğumuzu ve zorlukların üstesinden gelmemiz gerektiğini söyler. Bize hayatımızda değişmesi gereken yahut dayanağa gereksinimimiz olan şeyleri gösterir.
Anksiyete bozukluğu teşhisi konan bir kişinin temel sorunu, ağır korku yaşaması değil, bu hisleri denetim altına almak için elinde bulunan araçların işe yaramamasıdır.
Bu durum kişinin, kendisine bakmasının, çalışmasının, diğerleriyle temas kurmasının ve tatmin edici bir hayat yaşamasının önüne geçer.
Kaygıya yaklaşımımızı değiştirmek, korku yelpazesinde nerede olursak olalım yardımcı olabilir.
180 yılı aşkın bir mühlet evvel, Danimarkalı filozof Soren Kierkegaard şöyle yazmıştı: “Kaygılı olmayı gerçek halde öğrenen, en güzelini öğrenmiştir.”
Hepimiz telaşlı doğarız. Telaş güç; bazen ürkütücü olmasına karşın, onu bir müttefik, bir avantaj ve bir beceriye dönüştürmek insan olma gayretinin bir modülüdür.
Kaygıyı kurtardığımızda kendimizi de kurtarmış oluruz.