TBMM’nin kabul ettiği ‘Dezenformasyon Yasası’ olarak anılan düzenleme ile yeni bir periyoda girildi. Buna nazaran, “endişe, kaygı yahut panik yaratmak hedefiyle ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe muhalif bir bilgiyi, kamu barışını bozmaya elverişli halde yayan” kimse 1,5 yıldan 4,5 yıla kadar mahpusla yargılanacak. Bütünüyle soyut ögeler içeren düzenlemenin kapsamına, istenilen çabucak her haber sokulabilecek. Orman yangınına kâfi müdahalenin yapılmadığından, doların bedelinin 20 liraya çıkabileceğine, bir kurumda yolsuzluk yapıldığından, seçimlerde usulsüzlük yapıldığına kadar uzanan birçok bilgi ve sav düzenleme kapsamına alınabilecek. Hangi haberin dezenformasyon gayeli olduğuna büsbütün savcı karar verecek. Yalnızca haberi yapan gazeteciler değil, toplumsal medya kullanıcıları da haberi yaygınlaştırdığı için amaç haline gelebilecek.
TBMM’de kabul edilen maddede yer alan düzenlemeler özetle şöyle:
1- Yasa, gazeteciler tarafından neden “dezenformasyon yasası değil sansür yasası” olarak anılıyor?
Türk Ceza Kanunu’na eklenen yeni bir husus ile “halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma” kabahati tanımlandı. Buna nazaran “sırf halk ortasında kaygı, kaygı yahut panik yaratmak saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe ters bir bilgiyi, kamu barışını bozmaya elverişli biçimde alenen yayan kimse”, 1 yıldan 3 yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılacak. Cürmün, failin gerçek kimliğini gizlemek suretiyle yahut bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi halinde verilen ceza yarı oranında artırılacak. Düzenleme bütünüyle muğlak ve soyut olması nedeniyle gazetecilerin yazdığı tüm haberlerin bu kapsama alınma mümkünlüğü bulunuyor.
2- Bir haberin telaş, kaygı yahut panik yaratmayı amaçlayıp amaçlamadığına kim karar verecek?
3- Birebir unsurda yer alan, “iç ve dış güvenlik, kamu tertibi ve genel sıhhat ile ilgili gerçeğe alışılmamış bilgi” tespitini kim yapacak?
Bu tespiti yapma misyonu de savcılara verilmiş durumda. Savcılık, toplumsal medyada paylaşılan bir haber ve bilgiyi kıymetlendirecek, bu kriterlere uygun olduğunu düşünürse dava açabilecek.
4- Hatanın failin gerçek kimliğini gizlemek maksadıyla yahut bir örgüt çerçevesinde işlenmiş olduğunu kim belirleyecek?
Bu yetki de savcıya verilmiş durumda. Savcı, bir bilgi yahut haberin bir örgütün işine yaradığını mazeret ederek, bu bahiste savda bulunarak dava açabilecek.
5- Bu cürmü işlediği sav edilenler kaç yılla yargılanacak?
Bilgiyi ve haberi yayan şahıslar 1 yıldan 3 yıla kadar mahpusla yargılanacak. Hareketin örgüt çerçevesinde yahut kabahatin failini gizlemek maksadıyla yapıldığı düşünülürse, ceza ölçüsü yarı oranında artacak ve 1,5 yıldan 4,5 yıla kadar mahpus istemiyle yargılama yapılacak.
6- Düzenleme yalnızca gazetecileri mi etkileyecek?
Hayır. Savcı, birebir münasebetle suça mevzu ettiği haber ve bilgiyi yayan toplumsal medya kullanıcılarına da dava açabilecek. Yalnızca paylaşımda bulunduğu için toplumsal medya kullacılarının yargılanması kelam konusu olabilecek.
7- Daha evvel dezenformasyonu engelleyecek düzenlemeler maddelerde yok muydu?
Yalan haber esasen Türk Ceza Kanunu ve Basın Yasası’nda kabahat olarak düzenlenmiş durumda. Bununla birlikte hakaret, iftira üzere aksiyonlar de farklı ayrı cürümler olarak maddelerde yer alıyor. Halkı paniğe sevk etmek, krize yol açmak, şiddete teşvik de mevcut maddelerde cürüm olarak düzenleniyor. Bu nedenle düzenlemenin mağduriyete yol açan bu hareketleri birinci defa kabahat olarak düzenlediği savı gerçek değil. Lakin düzenleme ile birinci kere, muğlak biçimde, palavra olmayan, hakaret, iftira, şiddete teşvik içermeyen haberlerin de bu emeli taşıdığı belirtilerek yasaklanması, yazanlara mahpus cezası verilmesi yolu açılıyor.
8- Hükümetin, “AİHM kararlarını temel alarak hazırladık” argümanı yanlışsız mu?
Eski AİHM Yargıcı İstek Türmen, bu mevzuda kaleme aldığı yazıda, şu sözleri kullandı:
“AİHM’in söz özgürlüğüne ait davalarda birinci incelediği husus, hükümetin müdahalesinin maddeden kaynaklanıp kaynaklanmadığı. Fakat maddeden kaynaklanması yetmez. Yasanın açık, erişilebilir, öngörülebilir olması gerekir. En kıymetli şart öngörülebilirlik. Yasanın öngörülebilir olması, bireyin yaptığı bir hareketin sonuçlarının ne olacağını evvelce açıklıkla görebilmesi manasını taşıyor. Halbuki bu yasa teklifi, belirsizliklerle dolu. Bilginin gerçeğe alışılmamış olduğuna kim karar verecek? Gerçeğin ne olduğunu hükümet mi saptayacak? Haber ya da bilginin hangi saikle yayımlandığı nasıl bilinir? Kamu barışını bozmaya elverişlilik ne demek? Bu yasa yürürlüğe girer ve AYM tarafından iptal edilmezse, örneğin TÜİK’in enflasyon sayısına itiraz etmek, yanlışsız sayı budur demek pekâlâ bu yasa kapsamına girebilir. Bu yüzden gazeteciye de, vatandaşa da dava açılabilir. Böylesine belirsizliklerle dolu, sonuçları öngörülemeyen bir maddeden kaynaklanan devlet müdahalesi AİHM önüne gelirse AİHM müracaatın aslına girmeden, maddedeki belirsizliklerden ötürü tabir özgürlüğünün ihlal edildiğine karar verir.”
9- AİHM’nin bu husustaki içtihat kararları var mı?
AİHM’nin uzun yıllardır verdiği kararlar ve belirlediği prensipler var. Türmen, yazısında, AİHM’nin görüşünü şöyle özetliyor:
“İfade özgürlüğü demokrasinin temel taşıdır. Söz özgürlüğü yalnızca lehde ya da zararsız haber ve fikirler için değil, tıpkı vakitte devletin ya da nüfusun bir kısmını inciten, şok eden, rahatsız eden haber ve niyetler için de geçerlidir. Bu demokratik bir toplumu yapan çoğulculuğun, müsamahanın, açık fikirliliğin gereğidir.
AİHM’in hakaret, nefret söylemi dışında tabir ve basın özgürlüğüne getirilen sınırlamayı ihlal olarak görmediği tek durum, şiddete teşvik. Yayımlanan bilgi ya da haber açıkça şiddeti teşvik ediyorsa, o vakit devletin müdahalesini AİHM haklı görür. Kamu barışını bozmak, endişe, panik yaratmak saiki üzere yasa teklifinde öngörülen kavramlarla basın özgürlüğünün sınırlanması kabul edilemez, hele kamuoyunu ilgilendiren bir mevzu varsa. Kaldı ki, AİHM’e nazaran basının haberleri abartarak vermesi basın özgürlüğünü sınırlamak için kâfi değil.”
10- Hükümetin, “AB’nin dezenformasyonla ilgili getirdiği düzenlemeyi temel aldık” görüşü doğruyu yansıtıyor mu?
Hükümet, AB Dijital Hizmetler Yasası Taslağı’nın temel alındığını belirtiyor lakin ortada büyük farklar var. AB Taslağı, bireyleri muhafazayı amaçlayan bir bakış açısına sahip ve temel unsurları şöyle:
- – Bir kişinin dinine, cinsel yönelimine yahut etnik kökenine dayalı gayeli reklamlar yasaklanmıştır.
– 18 yaş altı bireyler de gayeli reklamlara bahis olamaz.
– Kullanıcıları makul seçimler yapmaya yönlendirmek için tasarlanmış baş karıştırıcı yahut aldatıcı kullanıcı arayüzleri olan “karanlık desenler” yasaklanacaktır.
– Facebook üzere büyük çevrimiçi platformlar, tavsiye algoritmalarının (Mesela; Haber Kaynağı’ndaki içeriği sıralamak yahut Netflix’te TV gösterileri önermek için kullanılan) çalışmasını kullanıcılar için şeffaf hale getirmek zorunda kalacak.
– Dijital Hizmetler Yasası’na nazaran; kullanıcılara “profil oluşturmaya dayalı olmayan” bir teklif sistemi sunulmalıdır. Örneğin Instagram kelam konusu olduğunda bu, kronolojik bir feed manasına gelir.
– Barındırma hizmetleri ve çevrimiçi platformlar, yasa dışı içeriği neden kaldırdıklarını açık bir formda açıklamalıdır. Ayrıyeten kullanıcılara bu tıp yayından kaldırma süreçlerine itiraz etme imkanı sağlamalıdır.
– En büyük çevrimiçi platformlar, araştırmacılara “çevrimiçi risklerin nasıl geliştiğine dair daha fazla bilgi sağlamak” için kıymetli datalar sağlamak zorunda kalacak.
Hükümet, bu taslaktaki, çocukları ve bireyleri müdafaaya yönelik düzenlemeyi, dezenformasyon düzenlemesinin maksadı üzere gösterse de Türkiye pratikleri ve yasanın muğlaklığı ortada temel bir ayrım olduğunu ortaya koyuyor.
11- Düzenleme, TBMM Genel Şurası, TBMM Adalet Kurulu ve Dijital Mecralar Komisyonu’nda görüşülürken, itirazlar dikkate alındı mı?
Hayır. CHP, GÜZEL Parti ve HDP, bilhassa dezenformasyon hususu olarak bilinen unsura yönelik önemli itirazlarda bulundu. CHP, komite görüşmeleri sırasında, hükümetin AB’yi değil, Rusya’yı örnek aldığını belirtti. Rusya’nın da daha evvel çocuk istismarını, intihara yönlendirmeyi, uyuşturucu satışını engellemek gerekçesiyle düzenleme yaptığı, daha sonra “Federal Aşırılıkçı Malzemeler Listesi” çıkarttığı, bu listeye de savaşın eleştirilmesinden, iktidarın eleştirilmesine kadar birçok başlığın, “aşırılıkçı” ilan edilerek eklendiği örneği verildi. Başka muhalefet partileri ve sivil toplum örgütleri de AB’nin kurumları kontrol altına almasına karşılık, hükümetin, bireyleri ve basını kontrol altına almaya çalıştığını savundu. Genel Kurul’da da protestolara, bilhassa çok tartışılan 29. Husustaki mahpus cezasının kaldırılması itirazlarına karşın değişiklik yapılmadı. İtirazlar sonuç vermedi.
12- Yargıtay yasa ile ilgili görüş belirtti mi?
Komisyonda görüşlerini açıklayan Yargıtay 8. Daire üyesi İhsan Baştürk, Teklif metninin yasalaşması halinde muhtemel suça bakmak dairemizin vazife alanında olacaktır… Yasallık prensibinin en değerli ögelerinden birisi kıyas yasağı yanında bellilik unsurudur. Yani hangi fiilin kabahat olarak tanımlandığının açık ve net formda, hiçbir tereddüte imkan bırakmayacak halde belirlenmesi. Bu manada bakıldığında teklif metnine cürmün ve cezanın ögelerinin açıkça belirlenebilir olmasıdır. Bu bağlamda, ben, unsur metnine teknik bir ceza hukukçusu olarak baktığımda ki Dairemizin, Yargıtay’ın uyguladığını kararda da bunlar somut olarak karşımıza çıkıyor. Yakın tarihli kararlar var. Kamu sistemi kavramı, kamu barışını bozma, ülkenin iç ve dış güvenliği kavramı.
Bunların içeriğinin belirlenmesinin yargı erki tarafından uygulanmasında değerli tartışmalar çıkarabileceğini iddia etmek hiç de güç değildir.
Ezcümle: Ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhatiyle ilgili bilginin ne olduğunun belirlenmesi, kanaatimizce epeyce zahmet arz edecektir. Ardından bu bilginin ne olduğu belirlense bile bunun -t ırnak içinde – kamu barışını bozmaya elverişli formda yayılması ögesinin belirlenmesi de başka bir zahmet olarak karşımıza çıkmaktadır. Öteki taraftan teklif metninde yer alan alenen yayma tabirinin ne olduğunun belirlenmesi uygulamada zahmet doğurabilecek nitelikte gözüküyor… Bu bağlamda örneğin bir içeriğin yalnızca beğenilmesi yalnızca rettwit yapılması yalnızca paylaşılması yayma mıdır? Bunun hudutları nelerdir. Hangi fiiller kabahat oluşturup, hangileri oluşturmayacak? Başka tarafından, “failin gerçek kimliğinin gizlenmesi”. Ben bu ögenin da bellilik unsuru bağlamında.. Yani gizlemek ne demek. Fail hangi durumda gerçeği gizliyor. Herkes bir nickname kullanıyor. Bu bağlamda bellilik prensibi çerçevesinde önemli sakıncalar doğurabilecek gözüküyor bana. Gerçeğe muhalif bilgi kavramının içeriğinin belirlenmesi de konuşmaya kıymet. Bilgiden bahsediliyor ancak her bilgi bilgi midir?…”
13- Yargıtay’ın görüşü, teklifte değişiklik yapılmasını sağladı mı?
Hayır. Yargıtay üyesi de basın kuruluşları ve muhalefet üzere düzenlemenin muğlaklığını eleştirdi fakat temel düzenlemeye dokunulmadı. Düzenlemenin birinci halinde, “Suçun, failin gerçek kimliğini gizlemek suretiyle yahut bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi halinde, üstteki fıkraya nazaran verilen ceza oranında arttırılır” sözü vardı. Bu tabir, “Failin, hatası gerçek kimliğini gizlemek suretiyle yahut bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi halinde, üstteki fıkraya nazaran verilen ceza yarı oranında artırılır” halinde değiştirildi. Lakin bu değişiklik de muğlaklığı ortadan kaldırmadı.
14- Maddede yer alan, MİT ile ilgili düzenleme neyi içeriyor, neden eleştiriliyor?
Yasada, Ulusal İstihbarat Teşkilatı’nın misyon ve faaliyetleriyle bağlantılı evrak yahut bilgiyi ele geçirdiği konusunda kâfi kuşku barındıran yayınların internet ortamında yapılması halinde içeriğin çıkarılmasına ve/veya erişimin engellenmesine karar verileceği yer alıyor. Ulusal güvenlikle ilgili bahislerde esasen BTK ve hakimliklerin bu yetkisi bulunuyor. Bunun ayrıyeten düzenlenmesinin basının üzerindeki baskıyı arttırma, tüm haberleri yasak kapsamına alma emelinden kaynaklandığı belirtiliyor.
15- Yasa, toplumsal medyayı nasıl etkileyecek?
Yasaya nazaran, toplumsal medya platformlarına getirilen temsilci bulundurma zaruriliği kapsamında, kelam konusu temsilcinin artık sadece Türk vatandaşı olması kâfi olmayacak; temsilcinin Türkiye’de ikâmet etmesi gerekecek. Toplumsal medya platformu bir de şube kurmak zorunda kalacak. Temsilci, istenmesi halinde, internet içeriklerini oluşturan bireylerin kimlik bilgilerini mahkemelere vermek zorunda olacak. Aksi takdirde o toplumsal ağın bant genişliği daraltılacak. BTK Lideri da altı aya kadar toplumsal ağa reklam yasağı uygulayabilecek
Sosyal ağ sağlayıcı, başlık etiketleri yahut öne çıkarılan içerikler aracılığıyla ortam sağladığı diğerine ilişkin yayın yoluyla işlenen cürümden, yayını sunuş biçiminden kullanıcının kelam konusu yayma ulaşmasını amaçladığı açıkça muhakkak ise sorumlu tutulacak.
Sosyal ağ sağlayıcı, bireylerin can ve mal güvenliğini tehlikeye sokan içerikleri öğrenmesi ve gecikmesinde sakınca bulunması halinde, bu içeriği ve içeriği oluşturana ait bilgileri yetkili kolluk üniteleriyle paylaşacak. Toplumsal ağ sağlayıcı, kamu güvenliğini ve kamu sıhhatini etkileyen harikulâde durumlara ait kriz planı oluşturmakla ve BTK’ya bildirmekle yükümlü olacak.
Bütün bilgiler BTK’ye
16- Hizmet sağlayıcılar da bilgi vermekle yükümlü mü?
Evet. Şebekeler üstü hizmet sağlayıcılar, Türkiye’deki etkin ferdî ve kurumsal kullanıcı sayısı, sesli arama sayısı ve mühleti, manzaralı görüşme sayısı ve mühleti, anlık bildiri sayısı üzere bilgileri BTK’ya bildirmekle yükümlü olacak. Bu yükümlülükleri yerine getirmeyen yahut yetkilendirilmeksizin hizmet sunan şebekeler üstü hizmet sağlayıcılara 1 milyon TL’den 30 milyon TL’ye kadar idari para cezası verilebilecek. Bu cezayı müddetinde ödemeyen ve BTK’ca yapılacak bildirimden itibaren 6 ay içinde yükümlülüklerini yerine getirmeyen yahut yetkilendirilmeksizin hizmet sunan şebekeler üstü hizmet sağlayıcısının internet trafiği bant genişliğinin yüzde 95’ine kadar daraltılmasına yahut ilgili uygulama yahut internet sitesine erişimin engellenmesine karar verilebilecek.
17- Düzenleme, internet haber sitelerini nasıl etkileyecek?
İnternet haber siteleri de Basın Kanunu kapsamına alınacak ve “süreli yayın” kategorisinde kabul edilecek. İnternet haber sitelerinde çalışan gazeteciler, Basın İş Kanunu kapsamında sigortalanacak. İnternet haber sitelerinde, sitenin faaliyet gösterdiği iş yeri adresi, ticari unvanı, elektronik posta adresi, irtibat telefonu ve elektronik tebligat adresi ile yer sağlayıcısının ismi ve adresi kendilerine ilişkin internet ortamında kullanıcıların ana sayfadan direkt ulaşabileceği biçimde ve irtibat başlığı altında bulundurması mecburî olacak.
İnternet haber sitesinde yayınlanan içerikler, gerektiğinde talep eden Cumhuriyet Başsavcılığı’na teslim edilmek üzere doğruluğu ve bütünlüğü sağlanmış halde iki yıl mühlet ile koruma edilecek. Yargı mercileri tarafından yayının soruşturma ve kovuşturma konusu olduğunun internet haber sitesine yazılı olarak bildirilmesi halinde, bu süreçlerin sonuçlandığının bildirilmesine kadar soruşturma ve kovuşturma konusu yayın kaydının saklanması mecburî olacak.
İnternet haber sitelerinde ziyan gören kişinin düzeltme ve karşılık yazısının; sorumlu müdür, hiçbir düzeltme ve ekleme yapmaksızın, yazıyı aldığı tarihten itibaren en geç bir gün içinde, ilgili yayının yer aldığı sayfa ve sütunlarda, URL teması sağlanmak suretiyle, tıpkı puntolarla ve tıpkı formda yayımlamak zorunda olacak. Yayın hakkında verilen erişimin engellenmesi ve/veya içeriğin çıkarılması kararının uygulanması ya da internet haber sitesi tarafından içeriğin resen çıkarılması durumunda, düzeltme ve karşılık metni ilgili yayının yapıldığı internet haber sitesinin ana sayfasında bir hafta mühletle yayımlanacak.
Basın kartları Cumhurbaşkanlığı Bağlantı Başkanı’nın tekelinde
18- Kimler basın kartı alabilecek?
Basın kartı müracaatları Cumhurbaşkanlığı İrtibat Başkanlığı’na yapılacak. Uygun bulunan müracaatlar Basın Kartı Komisyonu’na gönderilecek. 9 üyeli kurulun 5 üyesi Bağlantı Lideri tarafından seçilecek. Gazeteciler dışında, kamu faydasına faaliyette bulunduğu Cumhurbaşkanı kararıyla tespit edilen dernek ve vakıfların yöneticilerine basın kartı verilebilecek.
Komisyon, müracaat sahibinin niteliklerini, mesleksel çalışmalarını, yapıtlarını, mükafatlarını kıymetlendirerek basın kartı taşıyıp taşımayacağına karar verecek. Basın kartı sahibinin, basın ahlâk temellerine ters davranışlarda bulunması halinde kurul kararıyla basın kartı iptal edilecek.
Basın kartının; gazetecinin basın kartı almak için kaide koşulan niteliklere sahip olmadığı yahut bu nitelikleri sonradan kaybettiğinin anlaşılması halinde kart almaya mani durum ortadan kalksa dahi iptal tarihinden itibaren bir yıl boyunca kart alamayacak. Basın ahlâk temellerine karşıt davranışlarda bulunduğu için basın kartı iptal edilen gazeteci ise 5 yıl boyunca tekrar basın kartı sahibi olamayacak. Sayılı kabahatlerden karar giymiş bulunanlar ise isimli sicil kayıtları silinmediği surece basın kartı alamayacak.
İnternete “resmi ilan” sınırlaması, yurtdışı yayına yasak
19- Bilgi Teknolojileri ve İrtibat Kurumu’na yeni hangi yetkiler veriliyor?
BTK, kanunla, internet trafiğini denetleme, bilgileri depolama konusunda yasal yetkilerini arttıracak. BTK Başkanı’nın gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda, prestiji korumak, terör ve şiddet daveti yapılması üzere durumlarda erişim engelleme kararları verebiliyor. Maddede, BTK Başkanı’na yurtdışından yapılan yayınlarla ilgili erişim engelleme yetkisi de tanınıyor. Bu yetkinin, örneğin organize hata örgütü Sedat Peker’in yayınladığı tipten görüntüleri kapsayıp kapsamayacağı bilinmeyen. Bunun devlet güvenliğine karşı yapılan yayın sayılması halinde erişimin engellenmesi ihtimal dahilinde.
20- Maddeyle internet sitelerinin de resmi ilan hakkından yararlanabilecek olması neden eleştiriliyor?
Yasadaki öbür düzenlemeler de haber alma hakkı ile yakından ilgili. Maddeyle, kriterleri karşılayan internet sitelerine de resmi ilan alma hakkı veriliyor. Lakin bu durum, yeni riskleri de beraberinde getiriyor. Türkiye’de haberlere erişimin engellenmesi ve içeriklerin sitelerden çıkartılması kararları çok basitçe verilebiliyor. Mahkemeler, birçok vakit ilgili siteden savunma bile istemeden bu kararlara imza atıyor. BTK Lideri, artık bu kararları vaktinde uygulamayan sitelere altı aya kadar reklam verilmesini engelleyebilecek. Buna karşın kararlar uygulanması, ilgili sitelerin internet trafiği bant genişliği yüzde 50 oranında daraltılacak. Tekrar karar yerine getirilmezse internet trafiği bant genişliğinin yüzde 90 oranına kadar daraltılması istenebilecek. Yeniden maddedeki düzenleme, mahallî gazetelerin resmi ilan almasını zorlaştırıyor. Bunun yüzlerce mahallî gazetenin kapanmasına yol açabileceği belirtiliyor.